Smatra se najgorim zločinom u modernoj historiji čovječanstva. Razmjeri zločina počinjenog u Drugom svjetskom ratu i 80 godina poslije lede krv u žilama i predstavljaju opomenu cijelom čovječanstvu.

Šest miliona ubijenih Jevreja crni je bilans koji su za sobom ostavile snage nacističke Njemačke i njenih saveznika.

U Bosni i Hercegovini je prije Drugog svjetskog rata bilo 14.500, od čega samo Sarajevu oko 12.500 Jevreja.

Jevrejska zajednica u Sarajevu danas nema ni približno onoliko članova koliko je imala prije Drugog svjetskog rata.

Danas u Bosni i Hercegovini živi ukupno između 500 i 1.000 Jevreja. Najviše ih je u Sarajevu.

Odmah po ulasku Nijemaca u Sarajevo 15. aprila 1941. godine počeli su progoni i maltretiranja sarajevskih Jevreja. Već narednog dana 16. aprila počela je pljačka i razaranje velikog jevrejskog hrama u kojem je učestvovalo i domaće stanovništvo.

Kako piše Eli Tauber u svojoj knjizi "Holokaust u Bosni i Hercegovini", Njemački vojnici mitraljezima su pucali u skupocjene lustere, a na oltar bacali ručne bombe. Zatim je nastalo pravo devastiranje hrama. Uz smijeh njemačkih oficira i vojnika i na očigled policijskih vlasti, rulja je puna dva dana pljačkala i demolirala hram, iznoseći iz svetišta skupocjene stvari, uključujući ćilime, lustere, svijećnjake, klupe, prozore i vrata.

U sklopu hrama se nalazila i zgrada Sefardske jevrejske općine, a njoj bogata arhiva, velika biblioteka i mali muzej. Sve je to uništeno i razrušeno, a u predvorju hrama spaljena je jevrejska sveta knjiga Tora, sva biblioteka, koja je imala mnoge knjige od velike historijske i kulturne vrijednosti, te čitava arhiva, koja je sadržavala mnogo originalnih, historijskih dokumenata.

Početak horora

Prema rasnim zakonima koji su usvojeni odmah po uspostavi NDH, Jevreji su stavljeni van zakona, oduzeta im je sva zakonska zaštita, morali su početi nositi žute trake sa crnom slovom Ž na njima, a pljačka jevrejske imovine bila je omogućena.

Za sarajevske Jevreje počeo je period sistemskog terora i genocida. Preko noći su pretvoreni u besplatnu radnu snagu za najteže i najprljavije poslove. Poseban način ponižavanja Jevreja bio je prisilan rad. Odmah po okupaciji Sarajeva ustaše i policija počeli su sa prisiljavanjem Jevreja na teške radove. Na ulicama Sarajeva već ranim jutrom mogle su se vidjeti duge kolone Jevreja muškaraca i žena, starih i mladih, uz naoružanu pratnju ustaša ili policajaca, koji su te kolone vodili na prisilne radove.

Nisu imali pravo da šetaju trotoarima, da borave u parku, da posjećuju bazen, da se kupaju u javnim kupatilima, da posjećuju kina, javne lokale, odlaze na izlete. Bili su lišeni prava na državljanstvo i drugih elementarnih građanskih prava. Također, bili su lišeni mogućnosti da se liječe u bolnicama, a kada su odlazili da sahrane svoje najbliže, hapšeni su na grobljima i upućivani u logore.

Jevrejima je zabranjen izlazak iz Sarajeva, kao i boravak u stanovima i kućama onih koji nisu Jevreji. Već 17. maja stigla je naredba o nošenju žutih traka.

"Od 1. lipnja nalaže se svima Židovima u dobi od 15-60 godina, nastanjenim u gradu Sarajevu da za vrijeme kretanja po gradu u već ranijem određenom vremenu moraju nositi oko ruke vrpce (trake) propisane od ovog ravanateljstva. Trake će biti od žute tkanine s plavo otisnutom židovskom šestokrakom zvijezdom u sredini, a s jedne strane šestokrake zvijezde pisat će latinicom Židov, a s druge strane na njemačkom Jude", pisalo je u naredbi ravnatelja Redarstvenog ravnateljstva Branka Džikovića.

Užasavjući primjer kako je bilo ko mogao postupati prema Jevrejima tokom rata kako je htio je slučaj porodice Hereka. Imanje petočlane porodice je zapalo za oko vodniku Ismetu Čoliću, pripadniku Crne Legije koju je Jure Francetić formirao upravo u Sarajevu. Cijela porodica je likvidirana na njihovom imanju na Mejtašu, a 18-godišnja Gizele Hereka je prethodno silovana. Nakon što je ustanovljeno da je ih je ubio Čolić, uhapšen je ali je nakon intervencije Francetića pušten isti dan.

Zeineba Hardaga drži za ruku Rifku Kabiljo kako bi sakrila žutu traku

Sarajevski Jevreji su pokušavali stići do Mostara, koji je zbog Italijanske uprave bio mnogo sigurnije mjesto, no veći dio njih je uhvaćen na Ilidži.

Najveća tragedija sarajevskih Jevreja počela je 3. septembra 1941. godine. Tog dana ustaške vlasti počele su sa odvođenjem Jevreja u koncentracione logore.

Provedba genocida

Te noći iz kuća su odvedeni svi Jevreji koji su stanovali u glavnim ulicama grada Sarajeva. Pored uništavanja Jevreja ustaške i njemačke vlasti htjeli su se domoći najboljih stanova u centralnom dijelu Sarajeva. Oko ponoći na vrata stanova u Aleksandrovoj ulici (današnja Titova), agenti su provaljivali u stanove, te naređivali Jevrejima da se spreme za logor dajući im najviše pola sata vremena za pripremu.

Oni su odvođeni do Čengić-Vile, gdje su ih ustaše i policajci prvo temeljito pljačkali, kod svakoga su tražili zlato i nakit, a onda su ih strpali u stočne vagone i odvezli u Kruščicu.

Jevreji počeli tražiti nadu u prelasku na drugu vjeru kako bi izbjegli sudbinu odvođenja u logore. Prema spisku koje je Gradsko poglavarstvo dostavilo Jevrejskoj opštini "istup iz jevrejske vjere" najavilo je od 10. aprila do 30. septembra 1941. godine 190 Jevreja, i to na rimokatoličku vjeru 75, na starokatoličku 4, na grčko-istočnu 6, a na islam 51.

 80 godina od početka progona sarajevskih Jevreja u gradu Sarajevu još uvijek ne postoji spomenik žrtvama Holokausta.

U novembru 1941. došlo je do prvog velikog progona Jevreja.

Bez veća selekcije, Jevreji su širom grada hapšeni i vozovima prebacivanji u logore Loborgrad, Jasenovac, Stara Gradoška i Đakovo.

U razgovoru za „Dnevni avaz“, britanska historičara Emili Grejbl (Emily Greble) koja je napisala knjigu o Sarajevu u Drugom svjetskom ratu istakla je da su u genocidu učestvovale i lokalne strukture vlasti u Sarajevu.

- Lokalni službenici u Uredu gradonačelnika i ustaški režim sudjelovali su u uništavanju jevrejske zajednice. Bilo je nekoliko zajedničkih napora da se odgode deportacije i nekolicina lokalnih dužnosnika koji su Jevrejima pokušali dati kompenzaciju za izvlaštenu imovinu. Bilo je i slučajeva službenika koji su Jevrejima dopuštali prelazak na katoličanstvo ili islam iako to nije bilo legalno. Protiv genocidne agende ustaškog režima istupile su pojedine skupine, posebno ulemanska organizacija „El-Hidaje“. Ali ti napori nisu prerasli u masovni pokret za obranu Židova, ni u Sarajevu, ni u cijeloj Evropi – navodi Grejbl.

Prve deportacije sarajevskih Jevreja počeke su u septembru 1941., pri čemu je većina bosanskih Jevreja deportirana u Auschwitz (mnogi prvo u koncentracijski logor Kruščica) ili u koncentracijske logore u Hrvatskoj. Ustaše su podigle logore u Kerestincu, Jadovnu, Metajni i Slani. Najozloglašenije, gdje su nad jevrejskim i srpskim zarobljenicima počinjene okrutnosti nesagledivih razmjera, bile su Pag i Jasenovac. Samo u Jasenovcu ubijeno je blizu sto hiljada ljudi (od toga polovina Srba), među kojima 20.000 Jevreja.

Stravičan epilog

Do kraja rata ubijeno je 10.000 od predratnih 14.000 pripadnika jevrejske populacije u BiH. Većina od 4.000 koji su preživjeli učinili su to boreći se s jugoslavenskim, židovskim ili sovjetskim partizanima, i bijegom u talijansku kontroliranu zonu ((otprilike 1600 pobjeglo je u talijansku kontroliranu zonu na dalmatinskoj obali) ili skrivanjem u bošnjačkim i hrvatskim kućama. Jevrejski pripadnici Jugoslavenske armije postali su njemački ratni zarobljenici i preživjeli su rat.

Nakon više od 80 godina od početka progona sarajevskih Jevreja u gradu Sarajevu još uvijek ne postoji spomenik žrtvama Holokausta.

Među poznatim bh. Jevrejima koji su ubijeni u Drugom svjetskom ratu su umjetnik Danijel Ozmo, Kalmi Baruh, bosanskohercegovački filolog, pionir sefardskih studija i hispanistike u Kraljevini Jugoslaviji, Abraham Levi Sladić, vlasnik fabrike čarapa "Ključ" i brojni drugi.